نهج البلاغه

معرفی

نهج‌البلاغه کتابی شامل خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه حکیمانه امام علی(ع) است، که به عقیده برخی پس از قرآن کریم و احادیث نبوی، مهم‌ترین منبع شناخت اسلام و ارزش‌های دینی است.

سید رضی که به عنوان یکی از عالمان بزرگ شیعی معرفی شده در اواخر قرن چهارم هجری این مجموعه را جمع آوری کرده است.

او درخواست دوستانش را برای جمع آوری مجموعه سخنان فصیح و بلیغ امیر‌المومنین، مهم‌ترین انگیزه خود برای تالیف این کتاب عنوان کرده است.

معیار انتخاب سخنان امام علی(ع) در این کتاب فصاحت و بلاغت عنوان شده است.

به همین دلیل کتاب نهج‌البلاغه، به معنای «راه و طریق آشکار بلاغت» نامیده‌ شده است. شیخ محمد عبده، یکی از علمای اهل سنت مصر معتقد است که «نهج‌البلاغه» بهترین توصیف و عنوان برای این کتاب است.

برخی عنوان کرده‌اند منبع سید رضی برای گردآوری سخنان حضرت علی(ع) بسیار غنی و گسترده بوده؛

چرا که او برای جمع‌آوری این کتاب از دو کتابخانه بزرگ بغداد بهره برده است.

یکی از آنها کتابخانه ۸۰ هزار جلدی برادرش سید مرتضی بوده و دیگری نیز کتابخانه ۱۰ هزار جلدی «بیت الحکمه» وزیر بهاءالدوله ابن‌بویه دیلمی بوده است.

برخی نقل کرده‌اند که سید رضی در شش جلد، نهج البلاغه را جمع‌آوری کرده‌ بود.

««««« ورود به مجموعه موضوعی نهج البلاغه »»»»»

اهمیت و ارزش

محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل نهج‌البلاغه را برادر قرآن دانسته است.

برخی گزارش کرده‌اند که نهج‌البلاغه یکی از کتاب‌های مورد توجه شیعیان برای حفظ کردن بعد از قرآن بوده است.

بر اساس این گزارش‌ها نهج‌البلاغه بعد از قرآن، بیشترین نسخه‌های خطی، شرح و تفسیر را در فرهنگ اسلامی به خود اختصاص داده است و بسیاری از متون ادبی فارسی و عربی بعد از قرآن از نهج‌البلاغه تاثیر پذیرفته‌اند.

ترجمه این کتاب به زبان‌های مختلف و متعدد نشان دهنده جایگاه ویژه این کتاب نزد مسلمانان است.

در زبان فارسی حدود 39 ترجمه برای نهج‌البلاغه گزارش شده است.

ترجمه و تفسیر‌های متعددی از نهج‌البلاغه به زبان فارسی وجود دارد که یا ناتمام مانده یا به بخشی از نهج‌البلاغه اختصاص یافته است.

در کتاب اعیان الشیعه ادعا شده است که نهج‌البلاغه یکی از بزرگ‌ترین افتخارات عرب و اسلام است، همچنین در این کتاب عنوان شده است که شرح‌های نهج‌البلاغه بسیار زیاد هستند به نحوی که قابل جمع آوری نیستند.

برخی نیز ادعا کرده‌اند که در مورد نهج‌البلاغه بیش از 300 عنوان کتاب نوشته شده است.

در کتابنامه نهج‌البلاغه نیز نام 370 عنوان کتاب پیرامون نهج‌البلاغه آورده شده است.

ارزش ادبی

در مورد اهمیت و ارزش ادبی و بلاغت نهج‌البلاغه سخنان متعددی از اندیشمندان زبان عربی نقل شده است برخی یکی از دلایل ماندگاری این کتاب را فصاحت و بلاغت موجود در این کتاب دانسته‌اند.

ابن ابی الحدید عالم اهل سنت قرن هفتم هجری و شارح نهج‌البلاغه در ذیل شرح خطبه 108 امام علی(ع) عنوان کرده است، یک سطر از نهج‌البلاغه با 1000 سطر و حتی بیشتر از سخنان ابن نباته، خطیب معروف قرن چهارم قمری، برابر است.

او حتی در جای دیگر با شماتت کسانی که کلام امام علی(ع) را با ابن نباته مقایسه می‌کنند، کلام و اشعار ابن نباته را در مقابل نهج‌البلاغه مانند شعر شاگرد در مقابل استاد و شعر عالی در مقابل اعلی می‌داند.

جورج جرداق نویسنده مسیحی لبنانی نیز نهج‌البلاغه را کتابی با بالاترین سطح بلاغت معرفی کرده است و آن را قرآنی می‌داند که از مقام خود کمی پایین آمده است.

او معتقد است تمام زیبایی‌های زبان عرب در این کتاب یافت می‌شود.

او همچنین کلام نهج‌البلاغه را پایین‌تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق عنوان کرده است. از شهاب الدین آلوسی فقیه و مفسر شافعی نیز این کلام نقل شده است.

مکارم شیرازی از آلوسی نقل می‌کند که او عنوان کرده است که در نهج‌البلاغه سخنانی نزدیک به مرحله اعجاز وجود دارد.

همچنین شیخ ناصیف الیازجی ادیب و شاعر لبنانی، حفظ قرآن و نهج‌البلاغه را به پسرش برای سرآمد شدن در فصاحت و بلاغت زبان عربی سفارش کرده است.

محیی الدین عبد الحمید، یکی از دانشمندان زبان عربی با تمجید از نهج‌البلاغه، این کتاب را چشمه جوشان بلاغت و فصاحت زبان عربی معرفی کرده است و معتقد است کلامش، فصیح‌ترین کلام بعد از کلام خداوند و رسولش است.

محتوای نهج‌البلاغه

برخی یکی از امتیازات فوق‌العاده نهج‌البلاغه را جامعیت و تنوع محتوی آن عنوان کرده‌اند؛

محتوایی که گفتارهای بدیع، شیرین، حساب‌ شده‌ و دقیقی در موضوعات مختلف و حتی گاهی متضاد دارد.

شیخ محمد عبده، یکی از بزرگان اهل سنت معتقد است؛

در این کتاب نظرهای مختلف و متفاوتی وجود دارد گاهی انسان خود را در افق‌های بلند معانی و زیباترین و بهترین عبارت‌ها می‌بیند و گاهی در میدان جنگ، گاهی نیز عقلی نورانی در این کلام را مشاهده می‌کند که تلاش می‌کند انسان را از ظلمت‌ها به سوی ملکوت اعلی ببرد و در عالم قدس جای دهد.

گاهی نیز انسان خود را در میان مدیرانی می‌بیند که علی(ع)، آنها را به مسائل سياست ارشاد و به راه و روش كياست، هدايت می‌‏كند.

ابن ابی الحدید معتزلی نیز با کلامی دیگر، گوناگونی و جامعیت محتوی نهج‌البلاغه را تایید کرده است.

او می‌گوید در نهج‌البلاغه گاهی چهره «بسطام بن قيس»، «عتيبة بن حارث» و «عامر بن طفيل»؛ از شاعران و ادیبان عرب ظاهر می‌شود و گاه چهره «سقراط حكيم»، «يوحنّا» و «مسيح بن مريم» قابل مشاهده‌ است.

عباس محمود العقاد یکی از ادیبان مصری در کتاب «عبقرية الإمام» نهج‌البلاغه را چشمه جوشانی از آیات توحید و حکمت الهی می‌داند.

برخی عنوان کرده‌اند که نهج‌البلاغه در واقع دیدگاه جامع امام علی(ع) درباره خدا، انسان، جهان، مبدا و معاد است.

در این کتاب مکارم و سجایای اخلاقی و صفات پسندیده‌ای که لازمه شخصیت‌ انسان کامل است، بیان شده است.

همچنین در مورد رسالت پیامبران، امامت، وصایت، حکومت و رهبری، حقوق فرد و اجتماع، وصف مظاهری از زیبایی‌های طبیعت، روحیات منافقان و کافران و همچنین پاره‌ای از رخدادهای صدر اسلام و معرفی ناکثین، مارقین و قاسطین سخن گفته شده است .

محتوی نهج‌البلاغه در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها تنظیم شده است.

خطبه‌ها

بخش اول نهج‌البلاغه منتخبی از خطبه‌های امیرالمؤمنین است که شامل 241 خطبه می‌شود.

برخی این بخش را دائرة‌المعارف‌گونه‌ای از فرهنگ اسلامی می‌دانند.

خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است.

سید رضی از میان تمام خطبه‌ها فقط چهار خطبه شقشقیه (شماره 3)، غراء (شماره 83)، اشباح (شماره 91) و قاصعه (شماره 92) را نامگذاری کرده است.

خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

خطبه شقشقیه

خطبه شقشقیه که در بیان مسائل امامت و انتقاداتی به خلفای سه گانه است، یکی از خطبه‌های بحث برانگیز نهج‌البلاغه است.

امام در این خطبه عملکردهای خلفا را نقد می‌کند و اصل خلافت هر یک از آنان را زیر سؤال می‌برد.

وی همچنین به هجوم مردم برای بیعت با او و نیز سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین اشاره و سرانجام وجه پذیرش حکومت توسط خویش را بیان می‌کند.

از ابن عباس نقل شده است که به دلیل آمدن نامه‌ای از کوفه امام این خطبه را قطع کرد و با وجود اینکه از ایشان تقاضا کردم این خطبه را ادامه دهد، آن را ادامه نداد و من آن‌گونه که از قطع این خطبه و سخنان حضرت علی(ع) متاسف شدم در کل عمر خود از قطع هیچ سخنی متاسف نشده بودم.

مرتضی مطهری این خطبه را یکی از زیبا‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه می‌داند.

خطبه غراء

خطبه 83، یکی دیگر از خطبه‌های معروف نهج‌البلاغه معرفی شده است، خطبه‌ای که به دلیل وجود آرایه‌های بیانی و بدیع همچون جناس، سجع، استعاره و کنایه به خطبه «غراء» نامگذاری شده است.

سید رضی بعد از بیان این خطبه عنوان کرده است که در هنگام ایراد آن، مردم گریه می‌کردند.

این خطبه با حمد و ثنای الهی و گواهی دادن حضرت به پیامبری حضرت محمد(ص) آغاز می‌شود و با سفارش به تقوای الهی با یادآوری نعمت‌های او و آزمایش بودن دنیا و یادآوری قیامت، مرگ، در گور نهادن انسان و از هم پاشیدن جسم و خوراک خزندگان شدن ادامه می‌یابد.

خطبه متقین

خطبه «متقین» یا «همام» به عنوان یکی دیگر از خطبه‌های تاثیرگذار و عجیب نهج‌البلاغه مطرح شده است.

این خطبه به درخواست و اصرار یکی از یاران و شیعیان امام به نام «هَمَّام» در توصیف صفات متقین بیان شده است.

امام علی(ع) در این خطبه پرهیزکاران را توصیف کرده است و برای آنان حدود 105 صفت برشمرده‌ است.

نکته جالب درباره خطبه متقین این است که همام بعد از ایراد این خطبه بیهوش شد و در همان بیهوشی از دنیا رفت.

نامه‌ها

این قسمت از نهج‌البلاغه 79 بخش دارد که از 12 وصیت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه و 2 فرمان، یک دعا، یک پیمان‌نامه و 63 نامه مکتوب تشکیل شده است .

در بخش نامه‌های نهج‌البلاغه که مخاطبان آنها عموما کارگزاران حکومتی، فرماندهان نظامی و ماموران مالیاتی بودند، بیشتر به مسائل حکومت‌داری و نحوه تعامل مسئولین حکومتی با مردم پرداخته شده است.

برخی معتقدند این نامه‌ها سیره سیاسی امام علی(ع) را روشن می‌کنند.

با وجود اینکه این نامه‌ها از طرف حاکم به حکمرانان و مسئولین حکومتی نوشته شده در متن هیچ کدام از نامه‌ها دستور حکومتی گزارش نشده است، برخی معتقدند به نظر می‌رسد نامه‌ها را پدری مهربان و دلسوز برای فرزندان خود نوشته است.

نامه به امام حسن(ع)، نامه‌ی فرمان مالک اشتر و نامه به عثمان بن حنیف از معروف‌ترین نامه‌های نهج‌البلاغه هستند.

کلمات قصار

کلمات قصار شامل 480 کلمه قصار است.

در این بخش گزیده سخنان حکمت‌آمیز امیرالمؤمنین(ع)، پندها و نیز پاسخ پرسش‌ها و گفتارهای کوتاه وی آمده است.

سید رضی در میانه کلمات قصار نهج البلاغه فصلی را با عنوان «فصل فی غرائب کلامه» فصلی در باره سخنان شگفت امیرالمؤمنین (ع) گشوده که به اعتقاد او نیازمند به تفسیر است.

این فصل دارای 9 حدیث است که نخستین آنها درباره ظهور امام زمان(ع) است.

حضرت دراین سخن فرموده چون وقت ظهور فرا برسد آقاى بزرگوار و پيشواى دين (از پنهان بودن و نگرانى آشكار گرديده بر مقام سلطنت و خلافت خود) مستقرّ و پابرجا گردد، پس (مؤمنان از اطراف جهان) نزد او گرد آيند چنان‌كه پاره‌هاى ابر در فصل پاييز گرد آمده به هم مى‌پيوندند.

سيّد رضىّ در تفسیر این سخن گفته که يعسوب يعنى سرور بزرگوار و زمامدار كارهاى مردم در آن روز و قزع پاره‌هاى ابر است كه قزع پاره‌هاى ابر است كه بی آب و باران است.

فیض الاسلام مترجم و شارح مشهور نهج البلاغه در توضیح این کلام حضرت گفته است که منظور از «ضَرب بِذَنَبِه» این است که امام زمان پس از نگرانى پابرجا مى‌گردد، زيرا «يَعسوب» در لغت به معنى پادشاه زنبور عسل است كه بيشتر روز را با دو بالش پرواز مى‌کند، و چون دُم بر زمين گذار و حركت و پرواز را ترک می‌کند مستقرّ می‌شود) و قَزَع الخریف پاره‌هاى ابر پاییزی است که (رقيق و نازک است خواه آب دار و خواه بی آب و باران) و اینكه امیرالمؤمنین (ع) اصحاب حضرت مهدی (ع) را به پاره‌هاى ابر پاییز تشبیه نموده براى آن است که‌ پايیز اوّل زمستان است و ابرهاى پراکنده در آن هنگام زود به هم مى‌پيوندند ؛

همین‌گونه اصحاب امام زمان(ع) زود گرد او جمع خواهند شد.

ترجمه، شرح و مستدرک

نهج‌البلاغه به زبان‌های مختلف از جمله فارسی، انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی، ترکی استانبولی، اردو، مالایی، آلبانیایی، بوسنیایی، آشوری، ارمنی، سواحلی، هوسائی، ژاپنی، چینی، روسی، اسپانیائی ترجمه شده است.

شمار ترجمه‌های نهج‌البلاغه بیش از 100 عنوان است. این کتاب حدود 10 ترجمه مختلف به زبان انگلیسی، 13 ترجمه به زبان اردو و 16 ترجمه به زبان‌های دیگر دارد.

جعفر سبحانی معتقد است با وجود اینکه در سال‌های اخیر ترجمه‌های متعددی از نهج‌البلاغه منتشر شده است اما بسیاری از آنها به دلیل عدم توجه کافی به علوم عربی، قواعد و لغت‌شناسی ترجمه‌های صحیح و قابل قبولی نیستند، می‌توان گفت این آثار برداشت مترجم از متن نهج‌البلاغه‌ هستند.

به نظر او ترجمه ملاصالح قزوینی که به زبان فارسی قدیم نوشته شده است و همچنین ترجمه سید جعفر شهیدی متقن‌ترین و فصیح‌‌ترین ترجمه از این اثر ارزشمند هستند.

علاوه بر این از میان ترجمه‌های فارسی به ترجمه سید علی‌نقی فیض‌الاسلام، عبدالمحمد آیتی، محمدتقی جعفری، محمد دشتی و محمدمهدی فولادوند و از میان ترجمه‌های انگلیسی به ترجمه طاهره صفار زاده می‌توان اشاره کرد.

ترجمه نهج‌البلاغه به صورت شعر نیز در زبان‌های مختلف توسط شاعران انجام شده است، که از جمله آنها می‌تواند به ترجمه منظوم نهج‌البلاغه توسط بعضی از ادبا در بمبئی هند، ترجمه منظوم نهج‌البلاغه توسط محمدعلی انصاری قمی، ترجمه منظوم نهج‌البلاغه توسط مهدی شفیعی، ترجمه منظوم نهج‌البلاغه توسط ناصر باریکانی و همچنین ترجمه منظوم نهج‌البلاغه به زبانی سندی توسط حافظ میرمحمدحسن علی خان حیدری و ترجمه منظوم نهج‌البلاغه به زبان ترکی توسط حسن ملایی علمداری اشاره کرد.

شرح‌ها

شرح‌نویسی بر نهج‌البلاغه چند سال پس از تالیف آن شروع شد و تا عصر حاضر ادامه یافته است. شرح‌های بسیاری بر کل یا بخشی نهج‌البلاغه نوشته شده است که بسیاری از آنها امروزه نایاب‌اند و برخی نیز در دسترس نیستند.

برخی ادعا کرده‌اند که در تاریخ اسلامی پس از قرآن کریم تقریبا هیچ کتابی نیست که به اندازه نهج‌البلاغه برای آن شرح و تفسیر نوشته شده باشد.

تعداد فراوان شرح‌های نوشته شده احصا و جمع‌آوری دقیق آنها را مشکل کرده و فهرست‌نویسان شرح های مختلفی را بیان کرده‌اند.

در «کتابنامه نهج‌البلاغه» بیش از 300 اثر پیرامون این کتاب به زبان‌های مختلف ذکر شده است که به اذعان نویسنده، این فهرست هنوز جامع نیست.

آنچه در ذیل آمده است صرفاً برخی از شرح‌های مهم به زبان فارسی و عربی است که امروزه موجود است.

• فارسی

1. ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، محمد تقی جعفری.
2. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، سید علی نقی فیض‌الاسلام.
3. شرح نهج‌البلاغه، میرزا محمد باقر نواب لاهیجی.
4. پ‍ی‍ام‌ ام‍ام‌ ام‍ی‍رال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن‌(ع‌): ش‍رح‌ ت‍ازه‌ و ج‍ام‍عی ب‍ر ن‍ه‍ج‌ال‍ب‍لاغ‍ه‌، آیت الله مکارم شیرازی.

• عربی

1. شرح ابن ابی الحدید، شاعر و ادیب معتزلی. به عقیده برخی این شرح باعث تحولی بنیادین در نگارش شرح نهج‌البلاغه شد.
2. منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، حبیب الله الهاشمی الخوئی (1268-1324 ق.)
3. شرح نهج‌البلاغه، لابن ابی الحدید؛ به تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم.
4. منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، قطب الدین الراوندی (متوفای 573 ق.)؛ ‫المحقق عزیزالله العطاردی.
5. حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، ‫قطب الدین الکیدری البیهقی؛ ‫تحقیق عزیزالله العطاردی. نگارش این شرح در سال 576 ق . پایان یافته است.

مستدرکات

کتاب‌های مستدرک به کتاب‌هایی گفته می‌شوند که با هدف تکمیلِ کتابی دیگر و جبران‌ کاستی‌های آن تالیف شده‌اند.

بنابراین منظور از مستدرکات نهج‌‌البلاغه کتاب‌هایی است که با هدف جمع کردن سخنان و مواعظی از امیرالمومنین(ع) که مورد غفلت سید رضی قرار گرفته است، تالیف شده‌‌اند. گفته شده از سید رضی به عنوان اولین مستدرک‌نویس نهج‌البلاغه نام برده شده، او برخی از صفحات کتاب نهج‌البلاغه را سفید گذاشته بود تا اگر در آینده سخنان و کلمات جدیدی از امام علی(ع) به دستش رسید، به نهج‌البلاغه اضافه کند.

با توجه به اینکه نهج‌البلاغه گزیده سخنان امام علی(ع) بود، بعد از سید رضی بسیاری از علما تلاش کردند دیگر سخنان امام را که در نهج‌البلاغه نیامده است؛

اما در کتاب‌‌های دیگر وجود دارند را جمع آوری کرده و بر نهج‌البلاغه بیافزایند. برخی از این آثار عبارتند از:

• التذییل علی نهج‌البلاغه: این کتاب تالیف عبد‌الله‌بن اسماعیل حلبی است که در قرن پنجم هجری تالیف شده است.
• ملحق نهج‌البلاغه: این کتاب اثر احمد بن یحی بن احمد بن ناقه است که در سال 729 قمری تالیف شده است.
• مستدرک نهج‌البلاغه: این کتاب اثر شیخ هادی کاشف الغطاء است که در سال 1361 تدوین شده است.
• تمام نهج‌البلاغه: این کتاب ر را سید صادق موسوی تدوین کرده است و در بیروت و مشهد به چاپ رسیده است.

اسناد و مدارک نهج‌البلاغه

ذکر نکردن اسناد سخنان امیرالمومنین(ع) در نهج‌البلاغه، یکی از ابهامات مطرح شده در مورد این کتاب است.

گفته شده که نهج‌البلاغه گزیده سخنان امام علی(ع) است و چون منابع این کتاب در زمان سید رضی رایج و مشهور بوده، وی لزومی بر ذکر نام منابع احساس نکرده است.

اما به هر حال علما و پژوهشگران متعددی برای اثبات صحت انتساب نهج‌البلاغه به حضرت علی(ع) تلاش کرده‌اند که اسناد روایات و سخنان موجود در این کتاب را از لابلای ده‌ها کتاب و منبع کهن در قالب مجموعه‌های متعددی به نام اسناد و مدارک نهج‌البلاغه جمع‌آوری کنند.

کتاب‌های «مدارک نهج‌البلاغه و دفع الشبهات عنه» از شیخ هادی کاشف الغطاء، «مصادر نهج‌البلاغه فی مدارک نهج‌البلاغه» از هبه‌الدین شهرستانی، «مصادر نهج‌البلاغه» از عبدالله نعمه، «اسناد و مدارک نهج‌البلاغه» و «روات و محدثین نهج‌البلاغه» از محمد دشتی، «بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج‌البلاغه» از رضا استادی، «مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده» از سید عبدالزهرا حسینی خطیب و «تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه» از حسن حسن‌زاده آملی از جمله کتاب‌‌های مستقلی هستند که به ذکر سندهای سخنان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه پرداخته‌اند.

نهج‌البلاغه در عصر معاصر

برخی گزارش کرده‌اند که نهج‌البلاغه در فرهنگ اسلامی و شیعی در قرون گذشته غریب بوده و حتی این کتاب در میان طلاب حوزه علمیه جایگاه در خور توجهی نداشته است.

اما برخی معتقدند در عصر معاصر مخصوصا بعد از انقلاب اسلامی ایران این مساله تا حدودی جبران شده است.

برخی عنوان کرده‌اند که در جمهوری اسلامی نهج‌البلاغه با ظهور در رسانه و فرهنگ وارد توده مردم شد و به نوعی در فرهنگ عمومی حضور پیدا کرد، تا حدی که می‌توان گفت؛

نهج‌البلاغه یکی از کتاب‌هایی است که در کنار قرآن کریم در بسیاری از خانه‌های شیعیان مخصوصا ایرانیان یافت می‌شود.

بعد از شکل گیری جمهوری اسلامی در ایران، همایش‌ها و مسابقه‌های ملی و بین‌المللی متعددی در خصوص نهج‌البلاغه برگزار شد.

موسسات و مراکز متعددی با محوریت نهج‌البلاغه شکل گرفت. در برخی از رشته‌های علوم انسانی درسی با عنوان نهج‌البلاغه برای تدریس اضافه شد و همچنین دانشکده‌ای با عنوان دانشکده و پژوهشکده نهج‌البلاغه تاسیس شد.

در حوزه علمیه قم نیز رشته تخصصی نهج البلاغه به منظور پذیرش و آموزش طلاب برای کارشناسی ارشد راه اندازی شد.

همچنین در 25 مهر 1360 ش برای ارزش دادن به نهج‌البلاغه تمبری با عنوان «هزاره نهج‌البلاغه» منتشر شد که در این تمبر یکی از کلمات قصار حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه نوشته شده است.

در حال حاضر دو نشریه علمی پژوهشی با محوریت نهج‌البلاغه با عنوان «پژوهش‌های نهج‌البلاغه» و «پژوهشنامه نهج‌البلاغه» در حال انتشار هستند.

همچنین مقالات متعددی در نشریات کشور در مورد نهج‌البلاغه نوشته شده است و پایان‌نامه‌های زیادی نیز توسط دانشجویان با محوریت نهج‌البلاغه تالیف شده است.

نرم‌افزارها

منهج النور یا دانشنامه علوی: این نرم‌افزار توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور در قم تهیه شده است.

در این نرم افزار 280 جلد کتاب با 110 عنوان وجود دارد.

همچنین در این نرم افزار حدود ۳۳33 شرح و تعلیقه در 163 جلد به زبان‌‌های فارسی و عربی قرار داده شده است.

26 ترجمه به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسه از دیگر خصوصیات این نرم افزار است.

موسوعه نهج‌البلاغه این نرم افزار شامل 176 جلد کتاب در 38 عنوان همچون شرح، ترجمه، مفردات، مصادر، منظومه‌ها، امثال و حکم نهج‌البلاغه می‌باشد.

این نرم افزار توسط مرکز تحقیقات کامپيوتری نور در قم تهیه و تدوین شده است.

دانشنامه جامع نهج‌البلاغه در این نرم افزار که توسط مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان تهیه شده است حدود صدها جلد شرح و ترجمه به زبان‌های زنده دنیا به صورت تطبیقی وجود دارد. دسترسی به هزاران موضوع متنوع به صورت ساختار درختی و قابلیت نمایش مصادر نهج‌البلاغه از دیگر خصوصیت‌های این نرم‌افزار می‌باشد.

بنیاد ملی نهج‌البلاغه

بنیاد ملی نهج‌البلاغه در سال 1355 شمسی تاسیس شد.

در این موسسه کتاب‌های متعددی به زبان‌های گوناگون در مورد نهج‌البلاغه تالیف و تدوین شده است.

همچنین 14 کنگره و کنفرانس ملی و بین‌المللی توسط این موسسه برگزار شده است.

با پیگیری این موسسه رشته کارشناسی ارشد نهج‌البلاغه تشکیل شد و این موسسه در طول مدت فعالیت خود توانست معلمان نهج‌البلاغه فراوانی را تربیت کند.

گزارش شده است که با حمایت این موسسه پایان‌نامه‌ها و مقالات متعددی با موضوع نهج‌البلاغه منتشر شده است.

کتابت و چاپ نهج‌البلاغه

به گزارش برخی، نهج‌البلاغه از جمله‌ کتاب‌هایی است که صدها نسخه از آن تا قبل از ظهور پدیده چاپ دست‌نویس شده است.

برخی گزارش کرده‌اند که تا کنون 300 نسخه دست‌نویس و خطی از نهج‌البلاغه شناسایی شده است، که البته ممکن است نسخه‌های دیگری در کتابخانه‌های شخصی و عمومی موجود باشند که هنوز شناسایی نشده‌اند.

طباطبایی خصوصیات 160 نسخه قدیمی نهج‌البلاغه، که متعلق به قرن پنجم تا دهم هجری بودند، را ذکر است.

برخی از صاحب‌نظران نسخه خطی و قدیمی متعلق به سال 469 قمری که توسط حسین بن حسن مودب کتابت شده و در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی وجود دارد، نسخه سال 485 قمری به خط فضل‌الله بن طاهر حسینی، نسخه قرن 5 قمری متعلق به کتابخانه حسین علی محفوظ و چندین نسخه دیگری که در قرن ۵5 کتابت شده است را از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین نسخه‌های نهج‌البلاغه برشمرده‌اند.

چاپ

نهج‌البلاغه در کشورهای ایران، مصر، لبنان، سوریه، قطر، همراه‌ با شرح‌ها و ترجمه‌های مختلف صدها بار چاپ شده است.

قدیمی‌ترین چاپ کتاب نهج‌البلاغه مربوط به سال 1247 قمری در تبریز است.

برخی از صاحب‌نظران مهمترین چاپ‌های نهج‌البلاغه را چاپ مصر در سال 1317 قمری با تحقیق و تعلیق محمد حسن نائلی مرصفی در دو جلد، چاپ بیروت با شرح محمد عبده در سال 1302 قمری، چاپ صبحی صالح در سال 1387 قمری در بیروت، چاپ سید علی نقی فیض ‌‌الاسلام اصفهانی در سال 1405 قمری به همراه ترجمه فارسی و چاپ بنیاد نهج‌البلاغه با تصحیح عزیزالله عطاردی از روی چند نسخه خطی و کهن در سال 1413قمری در تهران گزارش کرده‌اند.

««««« ورود به مجموعه موضوعی نهج البلاغه »»»»»