همزمان با فرارسیدن هفته پژوهش

شصت و پنجمین برنامه سه شنبه های علمی - فرهنگی آستان قدس رضوی برگزار می شود.
برای اولین بار معرفی و رونمایی " قدیمی ترین کتابهای مصور چاپ‌سنگی، موجود در گنجینه رضوی "

سده سیزدهم هجری قمری به عنوان دوره تحول فرهنگی در ایران است. در این دوره بود که برای اولین بار صنعت چاپ وارد ایران و به دنبال آن دانش و علوم از دایره عزلت و انزوا خارج گردید و زمینه تغییر در همگانی‌شدن دانش برای علاقه‌مندان به وجود آمد. تبریز نخستین شهر ایران بود که اولین چاپخانه ایران در آنجا توسط میرزا صالح تبریزی یا شیرازی تأسیس و دایر گردید. از رساله جهادیه به عنوان اولین کتاب چاپی یاد شده است که در شهر تبریز در سال 1233 هجری قمری به صورت چاپ سربی منتشر گردید و مسرت علاقه‌مندان فرهنگ و شیفتگان کتاب را در پی داشت. صنعت چاپ سربی پس از مدتی از تبریز به تهران و سپس سایر شهرها گسترش و اشاعه یافت. چاپ سربی به دلیل عوامل متعددی مانند سختی کار و هزینه زیاد پس از چند سال رو به افول گرایید تا آنجا که باعث شد تحول جدیدی در صنعت چاپ ایران روی داده و زمینه ورود چاپ جدیدی به نام چاپ سنگی در ایران مهیا گردد.

پس از ورود چاپ سنگی، قرآن مجید اولین کتابی بود که به این صورت در تبریز در فاصله سال‎های 1248 تا 1250 هجری قمری در چاپخانه میرزااسدالله شیرازی با نام رسمی دارالطباعه دارالسلطنه تبریز انتشار یافت. انتشار کتاب‎های چاپ سنگی در سالیان آغازین، بدون تذهیب، ساده و ابتدایی بود، اما با گذشت زمان و تجربه‌اندوزی و آشنایی چاپخانه‌داران با فنون جدید چاپ، چاپ سنگی مراتب گسترش و تکامل را طی نمود و ناشران این کتاب‎ها، امکانات فنی بیشتری را در چاپ کتاب فرا گرفتند و به چاپ تصاویر و نقوش مختلف در کتاب‎های چاپ سنگی ‌پرداختند. خطاطان، تصویرگران و طرّاحان کتاب‎های چاپ سنگی، صفحه‌آرایی، آرایه‌ها و مجالس تصویر آثار خود را به طور مستقیم یا با اندک تغییراتی از شیوه‌های کتاب‌آرایی نسخه‌های خطی اقتباس و به روش‎هایی متناسب با امکانات چاپ سنگی به انتشار آنها می‌پرداختند. کتاب‎های انتشاریافته علاوه بر خوشنویسی زیبا، به خاطر تذهیب و تصاویر دلنشین از ارزش بالایی برخوردار بودند. از خصوصیات بارز مجالس تصویر این کتاب‎ها سادگی، صمیمت و صراحت در بیان موضوع و محتوا بوده که سبب ارتباط بی واسطه میان تصاویر و مخاطب می شده است. موضوع کتاب‎های مصورچاپ سنگی در سال‎های آغازین، ادبیات فارسی، شرح احوال و مناقب و مراثی ائمه اطهار (علیهم‎السلام) و دانشنامه‎ها است.

 پس از از دیگر کتاب‎های چاپ سنگی مصوّر آغازین می‎توان به کتاب‎های شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، گلستان سعدی، افتخارنامه حیدری، عجایب المخلوقات، طوفان البکا، هزار و یک‌شب، حمله حیدری، نوش آفرین، اسرارالشهاده، اخبارنامه، انوار سهیلی و امیرارسلان اشاره نمود. میرزا علی‌قلی خویی از اولین و پرکارترین تصویرسازان و طراحان کتاب‎های چاپ سنگی در ایران است که در فاصله سال‎های 1263 تا 1273 هجری قمری به تصویرآفرینی آثار متعددی همانند شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی پرداخته است که از جایگاه بالایی به لحاظر کثرت و کیفیت آثارش برخوردار هستند. صنعت چاپ سنگی حدود هفتاد سال در فاصله سال‎های 1248 تا 1320 هجری قمری در ایران رواج داشت و کتاب‎ها، روزنامه‎ها و آثار هنری همانند نقاشی و خوشنویسی متعددی در ایران به این روش انتشار یافت. کتاب‎های چاپ سنگی در واقع بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران هستند که حفظ و نگهداری این منابع به صورت استاندارد و همچنین سازماندهی و سهولت دسترسی آنها امری بسیار ضروری و حائز اهمیت است. تصاویر کتاب‎های چاپ سنگی منبع باارزشی درباره عناصر فرهنگی دوره قاجار محسوب می‎شوند.

کتابخانه آستان قدس رضوی به‎عنوان یکی از بزرگترین کتابخانه‎های جهان اسلام و ایران، دارای مجموعه‌ای غنی از کتاب‎های چاپ سنگی نفیس و ارزشمند است. در حال حاضر در مرکز نسخ خطی این کتابخانه حدود 52000 کتاب چاپ سنگی به زبان‎های عربی، فارسی، اردو و ترکی در موضوع‎های: ادبیات، فقه، تفسیر، احادیث، طب، اصول، منطق، معانی و بیان، صرف و نحو، کیمیا، اخلاق، ادعیه، تاریخ، جغرافیا و ریاضیات نگه‌داری می‌شود که در این بین آثار نفیس مصوّر نیز وجود دارد.

یکی از نفایس مصور کتاب‎های چاپ سنگی موجود در گنجینه رضوی کتاب «جامع بهادرخانی» به شماره 2625 می باشد. این کتاب که قدیم‌ترین کتاب مصور چاپ سنگی موجود در گنجینه رضوی است از تألیفات غلامحسین جونپوری (1790-1869م) بوده که دایره المعارف مفصلی در علوم ریاضی و نجوم به زبان فارسی می‎باشد. کتاب مذکور شامل یک مقدمه، شش خزینه (مقاله) و هر خزینه در بردارنده بخش‎های کوچکتری با عنوان حرز است. این کتاب در چاپخانه لیتوگراف کلکته در سال 1250 هجری قمری به خط نستعلیق با ابعاد 33 در 24 سانتی‎متر در 720 صفحه به چاپ رسیده و در سال 1309 به کتابخانه آستان قدس رضوی اهداء گردیده است.

 تهیه و پژوهش: جواد فرهمندنژاد، سید رضا صداقت حسینی