انتخاب يک موضوع اغلب يکي از دشوارترين بخشهاي انجام يک پژوهش است. چنانچه شما اختيار انتخاب موضوع پژوهش خود را داريد، تلاش کنيد تا موضوعي را انتخاب کنيد که به آن علاقه يا درباره آن دغدغه داريد.
براي شناسايي دقيق مساله خود بايد گامهاي زير را طي کنيد:
انتخاب يک موضوع مناسب اغلب دشوارترين مرحله از مراحل انجام يک پژوهش است. اين مرحله نقطه آغازين يک پژوهش است. پاسخ به پرسشهاي زير به شما در رابطه با انتخاب موضوعهاي مناسب کمک ميکند:
اندازه تقريبي مقاله، طرح يا گزارش پژوهشي مدنظرتان –که به دنبال تهيه آن هستيد- چند صفحه است؟
ايدههاي مدنظر براي تهيه مقالهها و نوشتههاي کوتاهتر نبايد بسيار اخص و با دامنه بسيار محدودي باشند درحاليکه براي نوشتههاي طولانيتر ميتوان ايدههايي عامتر و با دامنههاي وسيعتري انتخاب کرد.
چه مقدار زمان براي انجام پژوهش خود در اختيار داريد؟
چنانچه زمان زيادي براي انجام پژوهش خود در اختيار داريد ميتوانيد ايدههاي گستردهتر و عامتري را به عنوان موضوع پژوهش خود انتخاب کنيد.
آيا به تعداد معين و يا قالبهاي خاصي از منابع و مآخذ براي استفاده در پژوهش خود نياز داريد؟
بايد توجه کرد که با توجه به زمانبر بودن انجام يک پژوهش، موضوعي را براي پژوهش خود انتخاب کنيد که در گذر زمان از ميزان اهميت و اولويت آن کاسته نشود.
ضمن آنکه بايد توجه داشت که با توجه به نوع و قالبي که پژوهشتان منتشر ميشود (مقاله، کتاب، پاياننامه، طرح پژوهشي و ...) تعداد منابع و مآخذ مورد نياز خود را در انواع و قالبهاي مختلف منابع اطلاعاتي مشخص کنيد. بدين ترتيب در انتخاب موضوعهاي پيشنهادي دقت داشته باشيد که ميزان در دسترس بودن اين منابع و مآخذ تعيينکننده خواهد بود. از انتخاب موضوعهايي که منابع و مآخذ مورد نياز براي بررسي آنها در دسترس نيستند و يا دسترسي به آنها دشوار است کنيد.
***************************************************
در زير، چند راهکار مناسب به ويژه براي دانشجويان به منظور يافتن موضوع مناسب پژوهش ارائه ميشود:
با اساتيد خود مشورت کنيد.
اين افراد ممکن است رهنمودها يا ايدههاي نابي را براي پژوهش به شما توصيه کنند.
با همکلاسيهاي خود صحبت کنيد.
با اين اقدام متوجه ايدههاي مدنظر آنها خواهيد شد. مکالمه در اين زمينه ميتواند به شما کمک کند تا موضوع مورد علاقه خود را زودتر بيابيد.
درباره آنچه در کلاسها يا سمينارهاي علمي آموزش داده ميشود فکر کنيد.
آيا ايده هاي ارائه شده در کلاسها و سمينارهاي علمي را مي توانيد به نوعي به موضوع پژوهشي خود ربط دهيد؟
مجلههاي علمي يا منابع مرجع را ورق بزنيد.
اين کار به شما کمک خواهد کرد تا ايده ها و موضوعات نابي را براي پژوهش بيابيد.
سياهههاي اولويتهاي پژوهشي ارائه شده توسط دانشگاهها، سازمانها، گروههاي آموزشي و انجمنهاي علمي را بررسي کنيد.
اين سياههها معمولا توسط افراد صاحبنظر تهيه شده و نشان دهنده نيازهاي پژوهشي مورد توجه جوامع علمي هستند. براي نمونه سياهه اولويتهاي پژوهشي سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي را در اينجا ببينيد.
**محدود کردن موضوع
براي آشنايي با شيوه محدودکردن موضوع انتخابي خود براي پژوهش، مثالي در زير ارائه ميشود:
مثال: پژوهشگري علاقه دارد تا در رابطه با آستان قدس رضوي مقالهاي ارائه دهد. بنابراين موضوع انتخابي اين پژوهشگر "آستان قدس رضوي" است.
رهنمود: اين پژوهشگر ميتواند براي محدود کردن موضوع پژوهشي خود، پرسشهاي زير را از خود بپرسد:
ميزان آشنايي وي با اين موضوع چقدر است؟
به چه جنبهاي از اين موضوع (جنبههاي تاريخي، مذهبي، سازماني و غيره) علاقه دارد؟
در بررسي موضوع، کدام دوره زماني مدنظرش است؟
در بررسي موضوع خود آيا به اطلاعاتي درباره مکانهاي جغرافيايي (مانند شهر مشهد) نياز دارد؟
به چه نوع اطلاعاتي در اين زمينه نياز دارد؟ اطلاعات مختصر يا مفصل؟ مقالههاي مجلهها، دايرهالمعارفها يا همايشها؟
آيا در پژوهش خود به آمار هم نياز دارد؟
مثالي براي محدود کردن موضوع:
موضوع کلي: آستان قدس رضوي
زمان مدنظر: دوره قاجار
مکان: ايران، مشهد
اشخاص يا گروهها: خدام حرم مطهر
جنبههاي مورد بررسي: گرايش سياسي، وضعيت اقتصادي و وضعيت اجتماعي خدام حرم مطهر
**بسط موضوع
براي آشنايي با شيوه بسط موضوع انتخابي خود براي پژوهش، مثالي در زير ارائه ميشود:
مثال: موضوع مدنظر براي پژوهش اين است که آيا اصلاح ژنتيکي دانههاي سويا براي سلامت مصرفکنندگان خطر دارد؟
ممکن است هيچ پاسخ روشني براي پرسش فوق وجود نداشته باشد و نياز باشد تا يک پژوهش وسيعي براي پاسخ به آن انجام شود. در اين صورت، چگونه ميتوان اين موضوع را به موضوعي قابل بررسي تبديل کرد؟
رهنمود1: پژوهشگر بايد به دنبال موارد مشابه يا فرصتهاي ديگري جهت بسط مفهوم خود باشد. بدين منظور ميتواند پرسشهاي زير را از خود بپرسد؟
آيا برايش امکان دارد که علاوه بر دانههاي سويا، ساير مواد غذايي غني شده را هم بررسي کند؟
آيا برايش امکان دارد که در رابطه با دغدغهها و چالشهاي امنيت غذايي به صورت عامتري فکر کند؟ اين دغدغهها و چالشها کدامند؟
آيا ميتواند بازيگران و نقش آفرينان کليدي در اين بحث را شناسايي کند؟ اين بازيگران کليدي کدامند؟ مصرفکنندگان؟ دانشمندان؟ و يا ...
آيا ميتواند موارد و موضوعهاي ديگري را که در خلال اين موضوع بايد بررسي شوند را مشخص کند؟ براي مثال، شايد نياز باشد تا مشخص شود که مواد غذايي چگونه بايد برچسبگذاري شوند؟
رهنمود 2: براي بسط دادن موضوع انتخابي ميتوان از مشورت با صاحبنظران، اساتيد و کتابداران استفاده کرد.
مثالي براي بسط يک موضوع:
موضوع خاص: آيا اصلاح ژنتيکي دانههاي سويا براي سلامت مصرفکنندگان خطر دارد؟
حوزه موضوعي مشابه: غذاهاي غني شده يا اصلاح شده از نظر ژنتيکي
مناطق جغرافيايي و مکانهاي احتمالي مناسب براي بررسي بيشتر: سرتاسر دنيا به ويژه ايران
رويکردها و موارد قابل توجه: غذاهاي برچسب دار، قوانين و مقررات موجود
چرا به کليدواژهها نياز داريد؟
پيش از آغاز پژوهش خود، نياز است تا سياههاي از کليدواژههاي مدنظرتان را براي انجام جستجو در پايگاههاي اطلاعاتي (مانند يک کتابخانه ديجيتالي) تعيين کنيد. اين کار به شما کمک ميکند تا حوزه موضوعي خود را کاملا شناسايي کنيد و بتوانيد جستجوهاي مؤثر و کارآمدي را در پايگاههاي اطلاعاتي پايهريزي نمائيد. براي اين منظور، لازم است مراحل زير را طي کنيد:
استخراج مفاهيم کليدي
پس از انتخاب يک موضوع براي پژوهشتان، سعي کنيد تا آن را در قالب يک جمله يا يک سؤال درآوريد. پس از آن با دقت به اجزاء و کلمات تشکيل دهنده آن جمله نگاه کنيد.
براي مثال به اين سؤال دقت کنيد: "آيا حافظه با پيري ارتباط دارد؟"
اين پرسش داراي دو مفهوم اصلي است: 1.ضعف حافظه ؛ 2. پيري
بدين ترتيب تلاش کنيد تا سياههاي از واژههاي کليدي را براي جستجوي موضوعي خود تهيه کنيد. کليدواژهها را گروهبندي و طبقهبندي کنيد. براي مثال در مورد موضوع "آيا ضعف حافظه با پيري ارتباط دارد؟" ممکن است کليدواژههايي انتخاب شوند که در دو گروه اصلي زير دستهبندي شوند:
1. ضعف حافظه، بيماري آلزايمر يا فراموشي
2. پيري يا سالمندي
ساير کليدواژهها ممکن است به جنبههاي ديگر موضوع مورد بررسي شما ارتباط داشته باشند يا بسيار کلي باشند.
سياهه کليدواژههاي خود را با استفاده از واژههاي مرتبط گسترش دهيد.
از منابع مرجع ميتوانيد جهت افزايش تعداد کليدواژههاي مرتبط با موضوعتان استفاده کنيد. البته همانگونه که در مسير انجام پژوهشتان پيش ميرويد تعداد کليدواژههاي جديد افزايش مييابند. منابعي چون سرعنوانهاي موضوعي، اصطلاحنامهها و چکيده مقالههاي مرتبط هم منابع خوبي جهت يافتن کليدواژههاي مرتبط جديد هستند.
شما ميتوانيد اطلاعات مورد نياز خود را به صورت مجازي از شبکه جهاني اينترنت بيابيد. امروزه اطلاعات بسيار زيادي در قالب پايگاههاي اطلاعاتي و منابع بسيار متنوع و جديدي قابل دسترس هستند که ميتوان از طريق جستجو به آنها دسترسي پيدا کرد. کتابخانههاي ديجيتالي از مهم ترين انواع پايگاههاي اطلاعاتي هستند که محتوا و اطلاعات لازم را در حوزههاي موضوعي متعدد فراهم ميکنند.
در ادامه چند گام مهم به منظور کمک کردن به شما براي انجام يک جستجوي کارآمد ارائه مي شود
شما ميتوانيد با ترکيب کردن کليدواژههاي مناسب انتخابي براي موضوع خود، يک عبارت تشکيل دهيد که اين عبارت، عبارت جستجو نام دارد.
براي شکل دادن به يک عبارت جستجو، نخست لازم است تا پرسشهاي زير را از خود بپرسيد:
در حوزه موضوعي مورد بررسيتان کدام کليدواژهها يا پرسشهاي جديد مطرح شدهاند؟
در هنگام مطالعه دايرهالمعارفها و يا ساير منابع اطلاعاتي مرجع، کدام واژههاي تخصصي به نظرتان رسيده است؟
*************
اين اطلاعات مي تواند مبناي مناسبي را براي شکل دادن عبارت جستجو فراهم سازد. عبارت جستجو به موازات انجام جستجو در يک پايگاه اطلاعاتي ميتواند تغيير کرده و کاملتر شود. اين بدان معناست که چنانچه جستجو با يک عبارت جستجوي خاص نتايج دلخواهي را پديد نياورد ميتوانيد عبارت جستجو را با تغيير و اضافه کردن کليدواژههاي مرتبطتر تغيير دهيد تا بدين شيوه نتايج بهتري حاصل گردد.
پيش از شکل دادن به يک عبارت جستجو بهتر است موارد زير را درنظر داشته باشيد:
از به کار بردن يک جمله کامل در عبارت جستجوي خود خودداري کنيد،
تلاش کنيد تا مختصر و مفيد فکر کنيد و بنويسيد،
از واژه هاي تک و يا عبارتهاي کوتاه جهت توصيف آنچه که مدنظر داريد استفاده کنيد،
عبارتهاي جستجوي موفق معمولا از دو يا چند واژه و مفهوم تشکيل شدهاند،
سياهه کليدواژههاي مرتبط با موضوع پژوهشي خود را مدام توسعه دهيد،
معمولا بيش از يک شيوه براي بيان يک مفهوم يا يک موضوع وجود دارد. زماني که استفاده از يک يا چند کليدواژه در يک عبارت جستجو نتايج مناسبي را به بار نميآورد، ميتوانيد اين کليدواژهها را با کليدواژههاي مرتبط ديگري که در سياهه خود داريد جايگزين کنيد. چنانچه کليدواژههاي بيشتري براي موضوع يا مفهوم مدنظر خود داشته باشيد کار جستجوي شما بسيار آسانتر و بهتر پيش خواهد رفت.
*************
موضوع مورد بررسي خود را تاحدالامکان اخص کنيد و بر آن تمرکز کنيد.
همانطور که در يکي از مثالهاي پيشين توضيح داده شد موضوعي مانند "آستان قدس رضوي" يک موضوع و کليدواژه جستجوي بسيار کلي و گسترده است. توصيه ميشود که براي شکل دادن يک عبارت جستجوي مناسب، يکي از جنبههاي اين پديده را انتخاب کرده و بر آن تمرکز کنيد.
مثال: تاريخ تشکيلات اداري آستان قدس در دوره صفويه
*************
استفاده از عملگرهای بولي
گاهي يک واژه يا عبارت ساده جستجو نميتواند بيانکننده نياز اطلاعاتي جستجوگر باشد. در چنين حالتي ميتوان با ترکيب چند واژه يا عبارت جستجو با استفاده از عملگرهاي بولي ( "و"، "يا" و "بجز" ) نتايج بهتري از جستجوي خود بهدست آورد. با استفاده از اين سه عملگر ميتوان چندين عبارت را به شيوههاي متنوع با يکديگر ترکيب کرد.
کاربرد عملگر "و" : در صورتيکه اشتراک چند مفهوم مورد نظر باشد از عملگر "و" استفاده ميشود.
براي مثال چنانچه فردي به دنبال اطلاعاتي در رابطه با تاريخچه تشيع باشد، ضروري است که مفهوم "تاريخچه" را با مفهوم "تشيع" ترکيب کند. با توجه به اينکه در اين رابطه به منابعي نياز است که شامل هر دو مفهوم "تاريخچه" و "تشيع" شوند از عملگر "و" استفاده ميشود. عملگر "و" موجب محدود شدن دامنه نتايج بازيابي شده ميشود و چنانچه به دنبال اطلاعات کاملا مرتبط باشيد استفاده از اين عملگر توصيه ميشود. کاربرد اين عملگر را در شکل زير بهتر ميتوان ديد:
عملگر "و"
در کادر جستجوي کتابخانه ديجيتالي ميتوانيد با افزودن علامت + بين مفاهيم و يا گيومه در ابتدا و انتهاي يک عبارت از اين عملگر استفاده کنيد. مثال: تاريخچه + تشيع "تاريخچه تشيع"
کاربرد عملگر "يا" : در صورتيکه اجتماع چند مفهوم مورد نظر باشد از عملگر "يا" استفاده ميشود.
براي مثال چنانچه فرد در جستجوي پيشين خود در موضوع تاريخچه تشيع به نتيجه لازم دست نيافت مي تواند از عملگر "يا" در بين دوکليدواژه استفاده کند. از اين عملگر معمولا زماني استفاده ميشود که جستجوگر از تعداد نتايج بازيابي جستجوي اوليه خود راضي نيست و به دنبال بسط و عامتر کردن دامنه اطلاعات مورد تقاضاي خود است. در اين حالت تمام نتايج مرتبط با تاريخچه، تشيع و تاريخچه تشيع بازيابي خواهد شد. کاربرد اين عملگر را در شکل زير بهتر ميتوان ديد:
عملگر "یا"
در کادر جستجوي کتابخانه ديجيتالي ميتوانيد با افزودن علامت * بين مفاهيم و يا عدم درج گيومه در ابتدا و انتهاي يک عبارت از اين عملگر استفاده کنيد. مثال: تاريخچه * تشيع تاريخچه تشيع
کاربرد عملگر "بجز" : در صورتيکه بخواهيم يک مفهومي را که جزئي از يک کل است مستثنا کنيم از اين عملگر استفاده ميکنيم.
براي مثال ممکن است ما به دنبال شناخت مذاهب گوناگون بجز تشيع و از جنبه هاي مختلف بجز جنبه تاريخي و تاريخچهاي باشيم. در اين صورت از عملگر "بجز" استفاده ميشود. کاربرد اين عملگر را در شکل زير بهتر ميتوان ديد:
عملگر "بجز"
در کادر جستجوي کتابخانه ديجيتالي ميتوانيد با افزودن علامت - بين مفاهيم از اين عملگر استفاده کنيد. مثال: مذهبشناسي- (تاريخچه يا تشيع)
استفاده از گیومه برای جستجوی عبارتی
بسیاری از پایگاههای اطلاعاتی و کتابخانههای دیجیتالی از جستجوی عین یک عبارت پشتیبانی میکنند. برای این منظور نیاز است تا عبارت خود را در میان دو گیومه (") قرار دهید.
مثال: "تاریخچه تشیع" (در این حالت تمام پیشینههایی که حاوی عین عبارت "تاریخچه تشیع" هستند بازیابی میشوند).
استفاده از کوتاهسازی
در بسیاری از پایگاههای اطلاعاتی و کتابخانههای دیجیتالی میتوانید با افزودن علامتهایی مانند علامت ستاره (*) یا علامت سوال (؟) و یا علامت دلار ($) در انتهای واژههای ساده، نتایج مرتبط با واژههای مرکبی را که با این واژه درست میشوند را بازیابی کنید.
مثال: مدیر* (در این حالت، پیشینههای حاوی کلیدواژههای ساخته شده با مدیر مانند مدیریت، مدیران، مدیرها و ... بازیابی می شوند).
براي شناخت انواع منابع اطلاعاتي موردنيازتان ميتوانيد با اساتيد خود يا کتابداران کتابخانه مشورت کنيد. معمولا انواع منابع اطلاعاتي در حوزههاي موضوعي مختلف داراي اهميت يکساني نيستند. براي مثال، در حوزههاي فني و يا علوم پزشکي که نياز به اطلاعات روزآمد، بسيار احساس ميشود، مقالههاي مجلههاي علمي ميتوانند بسيار سودمند باشند. در حاليکه در حوزههاي علوم انساني ممکن است تکيه بيشتر بر روي کتابها باشد.
منابع اطلاعاتي که معمولا در پژوهشها مورد استفاده قرار ميگيرند عبارتند از:
مقاله علمي معمولاً در نتيجه پژوهش منطقي، ژرف و متمرکز نظري، عملي و يا مختلط، به کوشش يک يا چند نفر در يک موضوع تازه و با رويکردي جديد با جهت دستيابي به نتايجي تازه، تهيه و منتشر ميگردد (اعتماد و همکاران، 1381، ص2)[1]. چنين مقاله اي در واقع گزارشي است که محقق از يافته هاي علمي و نتايج اقدامات پژوهشي خود براي استفاده ساير پژوهشگران، متخصصان و علاقه مندان به دست ميدهد.
اين مقالهها معمولا در نشريات بهويژه نشريات دانشگاهي منتشر و شامل مقالههاي پژوهشي، مروري، گزارشي، نقد و بررسي و معرفي ميشوند. اين مقالهها اغلب داراي کتابنامه و فهرست منابع و مآخذ هستند. همچنين اغلب اين مقالهها داوري شده هستند و از اين رو، از اعتبار و روزآمدي مناسبي جهت استفاده توسط محققان و پژوهشگران برخوردارند. مقالههاي روزنامهها و مجلههاي عامه پسند نيز معمولا براي انجام پژوهشهاي دانشگاهي مناسب نيستند. البته از اين منابع در برخي از پژوهشها جهت تحليل محتوا و يا ساير موارد ديگر استفاده ميشود.
پايگاه مقالههاي لاتين کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
يکي از پايگاههاي کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي پايگاه مقالههاي لاتين است که امکان دسترسي کاربران را به مقالههاي نشريههاي لاتين در موضوعات تخصصي مختلف فراهم ميسازد.
[1] - اعتماد، شاپور؛ حيدري، اکبر؛ سربلوکي، محمدنبي و مهرداد، سيد مرتضي (1381). معرفي نظام ارزيابي مجلات علمي. تهران، مرکز تحقيقات علمي وزارت علوم، تحقيقات و فنآوري.
کتاب مجموعهاي از صفحات نوشته شده، مصور، چاپ شده يا صفحات خالي (صفحه سفيد و نانوشته) ؛ ساخته شده از جوهر، کاغذ (ورق)، پوست حيوانات و يا مواد ديگر مي باشد که معمولا" از يک طرف يا سمت به يکديگر محکم شده يا متصل مي گردند (منبع: ويکيپدياي فارسي).
****************
کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي داراي چهار پايگاه براي کتابهاي چاپي است که عبارتند از:
پايگاه کتابهاي چاپي (فهرست مطالب)
اين پايگاه با توجه به ضرورت رعايت قانون حق مولف، تنها فهرست مطالب کتابهاي چاپي را دسترسپذير ميکند و فاقد فايلهاي تماممتن ميباشد.
پايگاه کتابهاي چاپي فارسي و عربي
در اين پايگاه، امکان جستجو و مشاهده اطلاعات کتابشناختي کتابهاي چاپي فارسي و عربي و ثبت درخواست براي دريافت برخي از صفحههاي آنها در قالب فايل الکترونيکي وجود دارد.
پايگاه کتابهاي چاپي (قبل از 1320)
در اين پايگاه، امکان جستجو و مشاهده اطلاعات کتابشناختي کتابهاي چاپي منتشر شده پيش از سال 1320 هجري شمسي و ثبت درخواست براي دريافت برخي از صفحههاي آنها در قالب فايل الکترونيکي وجود دارد.
پايگاه کتابهاي چاپ سنگي
چاپ سنگي يا ليتوگرافي (به فرانسويLithographie) گونهاي چاپ مکانيکي شامل استفاده از صفحههاي عکاسي يا ساير صفحههاي مشابه که در سطح آنان ناحيۀ تصوير به صورت روغندوست (غيرآبي، جوهرگير) و نواحي غير تصويري به صورت آبدوست درآمدهاست. معمولاً اين صفحهها را با پودر آلومينيوم ميسازند. چاپ سنگي نوعي چاپ مسطح بوده که در آن از سنگ آهک استفاده ميشدهاست؛ بدين ترتيب که نوشته يا تصوير را به روي سنگ منتقل ميکردند و با استفاده از روشهاي شيميايي آن را برجسته مينمودند و سپس اين تصوير بارها روي کاغذ چاپ ميشده است. اين نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فيزيکي و شيميايي بر اساس دفع متقابل آب و چربي اختراع شد و متداولترين روش چاپ پيش از چاپ سربي و اختراع ماشين چاپ بوده است که امکان تيراژ بالا را ميسر ميساخته است (منبع: ويکيپدياي فارسي)
کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي داراي پايگاهي حاوي اطلاعات کتابشناختي و نسخه نمايشي کتابهاي چاپ سنگي است. ضمن اينکه امکان درخواست فايل الکترونيکي اين منابع نيز وجود دارد. به راهنماي تصويري زير توجه کنيد:
تصوير 1: انتخاب گزينه نسخه نمايشي در پايگاه کتابهاي چاپ سنگي
تصوير 2: نمايش نسخه نمايشي در پايگاه کتابهاي چاپ سنگي
تصوير3: انتخاب گزينه درخواست فايل الکترونيکي منبع در پايگاه کتابهاي چاپ سنگي
تصوير 4: فرم درخواست فايل الکترونيکي منبع در پايگاه کتابهاي چاپ سنگي
نسخهخطي کتابي دست نوشته است که تاريخ نگارش آن مربوط به قبل از اختراع چاپ يا همزمان با اختراع چاپ است. (سلطاني وراستين، 1379)[1] دو دليل ارزشمند بودن نسخههاي خطي يکي قدمت و ديگري علمي و يا تحقيقي بودن آنها است. شناخت نسخههاي خطي در انتخاب، بررسي و تصحيح آنها سهمي بسيار مهم دارد. اجزاي نسخههاي خطي به مادي و هنري (معنوي) تقسيم ميشوند که کاغذ، قلم، خط وخوشنويسي جزء اجزاي مادي و تذهيب، ترصيع، تجليد و مانند آن اجزاي هنري به شمار ميروند (فريدوني و عمادي، 1390)[2]
******************
پايگاه کتاب خطي کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
در پايگاه کتابهاي خطي، امکان جستجو و مشاهده اطلاعات کتابشناختي و نسخه نمايشي نسخههاي خطي اين کتابخانه و ثبت درخواست براي دريافت فايل الکترونيکي وجود دارد.
[1] سلطاني، پوري؛ فروردين، راستين(1379). اصطلاحنامه كتابداری. تهران : كتابخانه ملي ايران.
[2] فریدونی، حسنعلی؛ عمادی، مرجان (1390). "بررسی عناصر فهرستنویسی نسخههای خطی و تعاریف آنها". نشریه الکترونیکی شمسه، دوره 3، شماره 12 و 13.
پايان نامه گزارشي است مكتوب كه در آن دانشجو نتايج بررسي و تحقيق خويش را در يكي از حيطه هاي رشته تحصيلي مربوطه زير نظر استاد ان راهنما انجام داده و ارايه مي نمايد (منبع).
***********
پايگاه پاياننامههاي کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
در پايگاه پاياننامهها امکان جستجو و مشاهده اطلاعات کتابشناختي و تعدادي از صفحههاي ابتدايي پاياننامههاي موجود و همچنين ثبت درخواست براي دريافت فايل الکترونيکي برخي از صفحههاي ديگر وجود دارد.
سازمان اسناد ملي، بر طبق تبصره اول قانون مصوب 17/2/49 سند را چنين تعريف كرده است: «كليه اوراق، مراسلات، دفاتر، پروندهها، عكسها، نقشهها، كليشهها، نمودارها، فيلمها، نوارهاي ضبط صوت و ساير اسنادي كه در دستگاه دولت تهيه شده و يا به دستگاه دولت رسيده است و به طور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداري، مالي، اقتصادي، قضايي، سياسي، فرهنگي، علمي، فني و تاريخي به تشخيص سازمان اسناد ملي ايران ارزش نگهداري داشته باشد.»
پايگاه اسناد فارسي کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
پايگاه اسناد فارسي دربرگيرنده اطلاعات کتابشناختي اسناد تاريخي (شامل نامههاي اداري، صورت قبوض، صورت هزينهها، دعوتنامههاي اداري و ...) موجود در مخازن آرشيوي سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي است. گزينه درخواست منبع در اين پايگاه پيشبيني شده است که پس از بررسي درخواستها مطابق آئيننامه و رعايت ضوابط اداري فايل الکترونيکي تحويل کاربران داده خواهد شد.
پايگاه عکسهاي تاريخي کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
پايگاه عکسها دربرگيرنده اطلاعات کتابشناختي عکسهاي تاريخي (مانند نماي قديم حرم مطهر امام رضا(ع) و کتابخانه آستان قدس ) موجود در مخازن آرشيوي سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي است. عکس در نمايي کوچک در کنار اطلاعات کتابشناختي، به نمايش گذاشته شده و امکان درخواست فايل الکترونيکي عکس نيز در اين پايگاه پيشبيني شده است .
گالري يکي از گزينههاي منوي بالايي صفحه اول وبسايت کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي است که شامل موارد زير است:
1-گالري عکس: از طريق اين گزينه ميتوانيد تصاوير مختلفي از جمله تصاوير حرم مطهر امام رضا (ع) در ادوار تاريخي گذشته را مشاهده و ذخيره کنيد.
2- گالري فيلم: در اين گالري، ميتوانيد فيلمهاي منتخبي در مورد مراسمهاي مختلف برگزار شده در حرم مطهر (از جمله آئين غبار روبي) و معرفي اماکن و موسسههاي آستان قدس رضوي را مشاهده کنيد.
3- گالري صوت: در اين گالري ميتوانيد برخي از منابع صوتي منتخب (از جمله زيارات و مداحيهاي مختلف) را شنيده و دانلود کنيد.
4-گالري متن: در اين گالري ميتوانيد متن برخي از مقالههاي منتخب را بخوانيد.
براي يافتن اطلاعات و منابع موردنياز خود در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوي مي توانيد از امکانات و قابلیتهای زیر استفاده کنید.
«جستجوي ساده» سادهترين ابزار جستجو است که کادر مربوط به آن، در صفحه نخست پايگاه کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي قرار دارد.
تصوير 10: محل قرار گرفتن کادر جستجوي ساده در صفحه نخست کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
براي انجام جستجوي ساده نخست ميبايست از منوي کشويي سمت راست، نوع فيلد جستجو را اعم از عنوان، ناشر، پديدآور، جنس و فهرست مندرجات تعيين کرد.
تصوير 11: منوي کشويي نوع فيلد جستجو در کادر جستجوي ساده
سپس ميبايست کليدواژه يا عبارت جستجو را در قسمت «جستجو» وارد کرد.
براي جستجوي عين عبارت ميتوانيد عبارت جستجوي خود را در داخل «گيومه» قرار دهيد. در اين حالت احتمال بازيابي نتايج مرتبطتر بيشتر ميگردد. در نهايت، گزينه «جستجو» را کليک نماييد تا صفحه نتايج (رکوردهاي بازيابي شده) باز شود.
در صفحه «جستجوي پيشرفته» دامنه وسيعتري از ابزارهاي جستجو در اختيار کاربران قرار داده شده است. بدين ترتيب، احتمال بازيابي نتايج مرتبطتر افزايش پيدا ميکند. گزينه «جستجوي پيشرفته» در صفحه نخست پايگاه کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي قابل مشاهده است که ميتوان با کليک بر آن، صفحه مربوطه را باز کرد.
تصوير 13: مکان گزينه جستجوي پيشرفته در صفحه نخست کتابخانه ديحيتالي آستان قدس رضوي
تصوير14: صفحه جستجوي پيشرفته کتابخانه ديحيتالي آستان قدس رضوي
روش جستجوي پيشرفته
کليدواژه يا عبارتهاي جستجوي خود را در کادرهاي مرتبط وارد کنيد و نوع آن (عنوان، موضوع، نويسنده و ...) را از منوي آبشاري سمت راست انتخاب کنيد.
تصوير 15: منوي آبشاري نوع فيلد در صفحه جستجوي پيشرفته
چنانچه دو يا تعداد بيشتري کليدواژه و عبارت جستجو را در کادرهاي مربوطه وارد کرديد ميتوانيد به منظور افزايش احتمال بازيابي نتايج مرتبطتر از عملگرهاي منطقي (و، يا، بجز) استفاده کنيد (براي آشنايي با عملگرهاي بولي ميتوانيد به بخش تدوين يک عبارت جستجو مراجعه کنيد)
تصوير 16: منوي آبشاري عملگرهاي بولي در صفحه جستجوي پيشرفته
ترتيب نتايج بازيابي شده را ميتوانيد بر مبناي امتيازاتي که کاربران با ستاره به رکوردها ميدهند و يا بر مبناي تاريخ (از جديد به قديم) تنظيم کنيد.
تصوير 17: منوي آبشاري نوع ترتيب نتايج بازيابي شده در صفحه جستجوي پيشرفته
نوع ارتباط بين فيلدها را نيز ميتوانيد بر مبناي ترکيبهاي صعودي (از پايين به بالا) يا نزولي (از بالا به پايين) مشخص کنيد.
تصوير 18: منوي آبشاري نوع ارتباط ترکيبي ميان فيلدها در صفحه جستجوي پيشرفته
تعداد رکوردهاي بازيابي شده در هر صفحه را نيز مي توانيد از منوي آبشاري مشخض شده در شکل زير تعيين کنيد.
تصوير 19: منوي آبشاري تعداد رکوردهاي بازيابي شده در هر صفحه
براي آنکه بتوانيد نتايج جستجوهاي خود را محدود به رکوردهاي داراي فايل ديجيتالي کنيد ميبايست بر علامت + موجود در صفحه جستجوي پيشرفته کليک کنيد. پس از کليک علامت + تبديل به علامت – ميشود و گزينه"تنها فردادههاي داراي منابع ديجيتالي را بازيابي کن" نشان داده ميشود. با کليک بر مربع موجود در کنار اين گزينه (تصوير 20) ميتوانيد نتايج را محدود به رکوردهايي کنيد که حتما داراي فايل ديجيتالي باشند.
تصوير 20: گزينه محدود کردن يافتهها به منابع داراي فايل ديجيتالي
همچنين اگر بخواهيد يک فايل خروجي از اطلاعات کتابشناختي رکوردهاي بازيابي شده در صفحه نتايج خود بگيريد ميتوانيد نوع فايل خروجي را در صفحه جستجوي پيشرفته مطابق با تصوير 21 انتخاب کنيد.
تصوير 21: انتخاب نوع فايل خروجي رکوردهاي بازيابي شده
کُنْسُرْسیوم[1] به ائتلاف چند فرد، شرکت، سازمان یا حکومت یا ترکیبی از اینها با هم برای انجام فعالیتهای مشترک یا ادغام منابعشان برای رسیدن به هدف مشترک گویند. بهطورکلی منظور از کنسرسیوم، ائتلاف چند شرکت باهم برای انجام امور انتفاعی است (منبع).
کنسرسیوم محتوای ملی، گردهمایی مجموعهای از کتابخانهها و نهادهای تولیدکننده و یا صاحب محتوا و منابع اطلاعاتی است که با هدف تأمین دسترسی هر چه سریعتر پژوهشگران و شهروندان ایرانی به محتوای مورد نظرشان تشکیل شده است. کنسرسیوم تولیدکننده محتوا نیست، اما برای دستیابی به هدف خود، سعی میکند مشارکت صاحبان محتوا را جلب کرده و بستر مناسب فنی وفرهنگی لازم برای گردآوری، تبدیل، سازماندهی و حفاظت اطلاعات رقومی را در سطح ملی ایجاد نماید. با این رویکرد، کنسرسیوم در صدد است دسترسی به محتوای اعضای خود را برای کاربران در سطح ملی و بین المللی به بهترین نحو ممکن فراهم کند. کنسرسیوم تلاش میکند مالکیت مادی و فکری صاحب محتوا و هویت فردی هر یک از اعضا را حفظ کند، کیفیت و بهرهوری را در هر یک از فعالیت های کنسرسیوم بهبود بخشد، اصول مشتری مداری را در ارائه خدمات رعایت کند و در جهت ارائه اطلاعات معتبر توسط صاحبان محتوا بکوشد (منبع) .
در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی (که خود از اعضای موسس کنسرسیوم محتوای ملی است) یک صفحه جستجو با عنوان جستجو در کنسرسیوم درنظر گرفته شده است. شما میتوانید از طریق این صفحه به تمام اطلاعات و محتواهای قابل جستجو از طریق پورتال کنسرسیوم محتوای ملی دسترسی پیدا کنید.
از طریق این منوی آبشاری در نوار ابزار بالائی موجود در صفحه اول کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی، امکان تورق و مرور به شیوههای زیر فراهم شده است:
در صفحه مرور الفبایی، کاربران با استفاده از یک فهرست الفبایی میتوانند عناوین و مشخصات کتابشناختی منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی را مشاهده و به آنها دسترسی داشته باشند. در این صفحه، اطلاعات کتابشناختی هر منبع اطلاعاتی شامل عنوان، شرح پدید آور، وضعیت نشر، زبان، نوع منبع، موضوع و شماره ثبت آن ارائه شده است.
تصویر 29: صفحه مرور الفبایی در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی
در صفحه مرور موضوعات ، امکان جستجو و مشاهده موضوعات موجود و تعداد منابع مرتبط با آنها وجود دارد. برای مثال، در تصویر زیر موضوعات مرتبط با حسابداری و تعداد رکوردهای آنها نشان داده شده است. با کلیک بر هر یک از موضوعات، اطلاعات کتابشناختی هر یک از منابع مرتبط قابل مشاهده است.
تصویر 30: صفحه مرور موضوعات در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی
در صفحه مرور پدیدآورندگان، امکان مشاهده اسامی مؤلفان و پدید آورندگان آثار موجود در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی به ترتیب الفبایی به همراه تعداد آثار آنها وجود دارد. با کلیک بر نام هر یک از مولفان و پدیدآورندگان، رکوردهای مرتبط بازیابی خواهد شد.
تصویر 31: صفحه مرور پدیدآورندگان در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی
در صفحه مرور نمایش درختی اصطلاحنامه، همه موضوعات در قالب چند موضوع کلی و به صورت الفبایی مرتب شدهاند. هر موضوع کلی خود دارای زیر مجموعههای موضوعی مرتبط است که با کلیک بر روی آنها قابل مشاهدهاند. برای دسترسی به رکوردهای زیرمجموعه یک موضوع خاص، باید بر روی اعداد داخل پرانتز کلیک کرد تا رکوردهای مربوطه نمایش داده شوند.
تصویر 33: صفحه نمایش درختی اصطلاحنامه در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی
برای درخواست فایل منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی مراحل زیر را دنبال کنید.
*تذکر: بر اساس آئیننامههای داخلی سازمان و همچنین به منظور رعایت قانون حق مولف در بسیاری از موارد، کل فایل یک منبع برای کاربران ارسال نخواهد شد و کاربران میبایست صفحاتی از منابع مورد تقاضا را انتخاب و درخواست کنند.
برای شروع فرآیند درخواست منبع، نخست لازم است که در سایت کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی عضو شوید (تصویر 35)
تصویر35: گزینه ثبتنام در سایت کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی
پس از کلیک بر گزینه ثبتنام، فرم ثبتنام را پرکرده و دخیره کنید.
تصویر36: فرم ثبتنام در سایت کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی
پس از آن ایمیلی برای شما ارسال میشود که با کلیک بر لینک ارسال شده در آن، عضویت شما فعال میشود.
پس از عضویت، در کتابخانه دیجیتالی جستجوی خود را انجام داده و در صفحه نتایج، گزینه "درخواست منبع" (تصویر 37) را کلیک کنید.
تصویر 37: گزینه درخواست منبع در صفحه نتایج
پس از کلیک بر روی گزینه درخواست منبع، صفحه درخواست مدرک باز میشودکه در کادر بالای آن، اطلاعات آدرس پستی و آدرس الکترونیکی شما ثبت شده است. شما میتوانید این اطلاعات را تغییر داده و اصلاح کنید. از گزینه قالب مدرک میتوانید قالب پیدیاف را برای منبع درخواستی خود انتخاب کنید.
تصویر 38: انتخاب قالب مدرک در صفحه درخواست مدرک
از گزینه روش ارسال مدرک، میتوانید یکی از روشهای دانلود و پست را انتخاب کنید (تصویر 39).
تصویر 39: روش ارسال مدرک در صفحه درخواست مدرک
در کادر از صفحه ... تا .... میتوانید شماره صفحههای مدنظر خود را وارد کرده و ثبت کنید.
تصویر 40: نحوه ورود اطلاعات صفحههای درخواستی در صفحه درخواست مدرک
در قسمت توضیحات هم میتوانید برای مدیر سیستم یادداشت یا توضیح خاصی را ارسال کنید.
تصویر 41: قسمت توضیحات در صفحه درخواست مدرک
پس از ثبت درخواست، یک ایمیل تایید دریافت درخواست برایتان ارسال میشود و میتوانید در صفحه مدارک درخواستی (تصویر 42) وضعیت درخواست خود را مشاهده کنید.
پس از بررسی درخواستتان توسط مدیر سیستم و کتابداران کتابخانه دیجیتالی آستان قدس رضوی و تایید آن، مبلغ درخواستی برای تحویل فایل تعیین و با ارسال ایمیلی به شما اطلاع داده میشود. این مبلغ در صفحه درخواست مدارک و در قسمت مبلغ قابل پرداخت توسط مدیر سیستم ثبت میشود. شما میتوانید از طریق گزینه ثبت فیش (تصویر 43) و یا پرداخت آنلاین (تصویر 44) مبلغ مدنظر را به حساب سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی واریز کنید. در این مرحله و پیش از ثبت فیش و یا پرداخت الکترونیکی در صورت پشیمانی میتوانید با کلیک بر روی گزینه لغو درخواست، درخواست خود را لغو کنید.
*برخی از درخواستها با توجه به آئیننامههای داخلی سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تحت شرایط خاص و با دریافت معرفینامهها و تاییدیههای لازم قابل پاسخگویی هستند. در این حالت مدیر سیستم، مدارک موردنیاز را به کاربر اطلاع داده و امکان بارگذاری و ارسال این مدارک را برای وی در صفحه مدارک درخواستی فراهم میکند.
تصویر 43: ثبت فیش بانکی در صفحه مدارک درخواستی
تصویر 44: دروازه بانک ملت جهت پرداخت الکترونیکی
برای آشنایی با نحوه دانلود مدرک کلیک کنید
پس از تایید دریافت مبلغ، با توجه به شیوه انتخابی برای تحویل مدرک توسط کاربر، فایل منبع اطلاعاتی موردتقاضا برای کاربر پست و یا لینک دانلود آن برای وی ارسال میشود. در حالت دوم، لینک دانلود فایل موردنظر برای کاربر در صفحه مدارک درخواستی قابل رؤیت میشود و از طریق ایمیل به وی پیغام داده میشود. در این حالت، لینک دانلود تنها 48 ساعت از طریق این صفحه قابل مشاهده است و پس از آن لینک برداشته شده و گزینه درخواست مجدد در این صفحه فعال میشود. کاربر در صورت کلیک بر روی گزینه درخواست مجدد میتواند بدون پرداخت هزینه اضافی به لینک دانلود فایل موردنظر خود دوباره دسترسی پیدا کند.
تصویر 45: فعال شدن گزینه دانلود در صفحه مدارک درخواستی
همچنین در صورتیکه فایل دیجیتالی ارسال شده خراب، ناقص و یا دارای هر کمبود دیگری باشد کاربر میتواند با کلیک بر گزینه ثبت نظر در صفحه مدارک درخواستی، نوع خرابی و توضیحات اضافه را برای مدیر سیستم ارسال کند تا مشکل برطرف گردد.
صرف تنها چند دقيقه براي مطالعه در مورد موضوع انتخابيتان در يک دايرهالمعارف تخصصي ميتواند به شما در انتخاب کليدواژههاي مناسب براي جستجو و تکميل سياهه کليدواژههاي مناسب، سودمند باشد. دايرهالمعارفهاي تخصصي ميتوانند به شما کمک کنند تا يک مرور کلي راجع به موضوع انتخابي خود داشته باشيد و به صورت بسيار خلاصه با ايدههاي اصلي مرتبط با موضوعتان آشنا شويد. مقالههاي دايره المعارفي اغلب داراي کتابشناسيهاي برگزيدهاي هستند که با دقت تهيه شدهاند. اين کتابشناسيها ابزار مفيدي جهت دريافت اطلاعات بيشتر در رابطه با موضوعتان هستند. کتابشناسيها هم از جمله منابع مرجع سودمندي هستند که ميتوانند به شما در انتخاب کليدواژههاي مناسب براي انجام جستجو کمک کنند.
در ادامه چند گام مهم به منظور کمک کردن به شما براي انجام يک جستجوي کارآمد ارائه مي شود
در رابطه با موضوع خود در يک دايرهالمعارف تخصصي مطالعه کنيد. دايرهالمعارفها از جمله کاربرديترين منابع هستند که ميتوانيد با استفاده از آنها نياز اطلاعاتيتان را بطور کامل مشخص و شفاف کنيد وبه اطلاعات جامعي در مورد موضوع موردنظر خود دست ياببد. بهطور معمول در دايرهالمعارفهاي استاندارد و علمي در پيوند با هر مفهوم، مقالهاي با ساختار مشخص ارائه ميشود. در چنين مقالهاي؛ تعريف، تاريخچه، ديدگاههاي مختلف و يا جنبههاي گوناگون آن مفهوم و گاه موضوعهاي وابسته به آن شرح داده ميشود. همچنين، مقالههاي دايرهالمعارفها معمولا توسط افراد شاخص و صاحبنظر در حوزههاي موضوعي مختلف تهيه ميشوند و از اين رو، از اعتبار علمي بالايي برخوردار هستند. دايرهالمعارفها بهطور کلي به دو گونه عمومي و تخصصي تقسيم ميشوند.
از بارزترين نمونههاي دايرهالمعارفهاي عمومي آنلاين ميتوان به دايرهالمعارف ويکيپديا اشاره کرد. دايرهالمعارفهاي تخصصي به صورت عميقتري به يک موضوع و يا حوزه موضوعي خاص پرداخته و اطلاعات جامعتر و در عين حال دقيقتري در اختيار قرار ميدهند. دايرهالمعارفها (به خصوص نمونههاي تخصصي) ميتوانند براي شناسايي دامنه موضوع و بدست آوردن دريافتي کلي بهمنظور خاص کردن موضوع و شناسايي افراد و منابع شاخص در آن مورد استفاده قرار گيرند (پريرخ و ديگران، 1389)[1].
چند نمونه از دايرهالمعارفهاي تخصصي آنلاين:
دايرهالمعارف کتابداري و اطلاعرساني
[1] پریرخ، مهری؛ نادری، محمدرامین؛ زاهدی، مهدی (1389). رهنمودهای کاربردی برای کسب سواد اطلاعاتی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
اصطلاحنامهها سياههاي از واژهها و عبارتها در يک حوزه علمي و يا موضوع خاص هستند که توسط متخصصان موضوعي تدوين شدهاند. در هر مدخل موضوعي، خانواده هر موضوع (مجموعه اصطلاحهاي مرتبط به هم) نيز ارائه ميشود. به عبارت ديگر، در هر مدخل، موضوعهاي وابسته، خاصتر (جزئيتر)، و يا عامتر (کليتر) و مترادف نشان داده ميشوند. بهطورکلي، اين منابع براي شناخت دامنه موضوع و موضوعهاي وابسته ابزار مناسبي هستند (پريرخ و ديگران، 1389).
واژهنامه هم منبع مرجعي است که شامل کلمات يک زبان يا اصطلاحات يک موضوع، حرفه يا پيشه است که بر مبناي نظمي معين، معمولاً الفبايي، مرتب مي شود و معاني، تلفظ، هجي، تعداد بخشهاي کلمه، کاربرد و ..... کلمات را ارائه ميکند. بنابراين واژهنامه به کلمه مربوط ميشود. تفاوت اصلي بين واژهنامه و دايرهالمعارف اين است که واژهنامه، واژهها را توصيف ميکند و دايرهالمعارف اطلاعات کلي درباره موضوعها را فراهم ميآورد. (بيگدلي، 1387)[1]
چند نمونه از اصطلاحنامههاي رايگان آنلاين:
[1] بیگدلی، زاهد (1387). مرجع شناسی عمومی لاتین. تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
کتابشناسي يا کتابنامه فهرستي سازمان يافته از منابع رديف اول يا ديگر منابع مربوط به موضوعهاي مختلف و يا يک نويسنده و شخص خاص است. کتابشناسي عبارت است از سياههاي از نام و مشخصات مواد کتابي و غيرکتابي که به روش خاصي از جمله الفباي نام پديدآور يا زمان و موضوع تنظيم شده است. کتابشناسي ميتواند جامع يا گزيده باشد و گاهي ممکن است با توضيحات ارائه شود. کتابشناسي ميتواند به عنوان بخشي از يک اثر بزرگتر و يا به عنوان اثري جداگانه منتشر شود. هدف اساسي يک کتابشناسي کمک به استفادهکننده براي شناسايي و کسب اطمينان از وجود يک کتاب يا ساير منابع اطلاعاتي است. وظيفه اصلي کتابشناسي ثبت پيشينههاي دانش بشري است (بيگدلي، 1387).
بهطوركلي كتابشناسيها به يكي از سه منظور زير تهيه ميشوند: 1) تهيه سياههاي از آثار درباره يك موضوع، يا يك مكان، و يا يك شخص؛ 2) تهيه سياههاي از آثاري كه بتوانند جوابگوي پرسش خاصي باشند؛ و 3) تعيين محل دستيابي و بازشناسي آثار خاص (مرادي، 1374)[1] فهرست منابع و مآخذ ارائه شده در انتهاي مقالهها و کتابها نيز نوعي کتابشناسي و کتابنامه هستند.
از کتابشناسيها نيز ميتوانيد براي افزودن بر تعداد کليدواژههاي مناسب جهت جستجو و منابع اطلاعاتي مورد نياز براي پژوهش خود استفاده کنيد. شما ميتوانيد با بررسي کتابشناسيها و کتابنامههاي ارائه شده در انتهاي مقالهها و کتابهاي تخصصي و ساير کتابشناسيهاي تخصصي، ساير منابع اطلاعاتي مرتبط با موضوع پژوهشي خود را نيز بيابيد. برخي از اين کتابشناسيها از نوع کتابشناسيهاي گزارماني هستند که چکيدهاي از اطلاعات عرضه شده در آن منبع را نيز ارائه ميدهند.
نمونهاي از کتابشناسيهاي آنلاين:
راهنماهاي موضوعي وب که با نام Directory شناخته ميشوند گروهي از ابزارهاي دسترسي به اطلاعات در محيط اينترنت محسوب ميشوند. اين ابزارها با استفاده از ساختار سلسله مراتبي و از کل به جزء دانش و اطلاعات موجود در فضاي مجازي را در ردهها و طبقههاي گوناگون ارائه ميکنند (پريرخ و ديگران، 1389).
نمونههايي از راهنماي موضوعي وب:
راهنماي موضوعي کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي
دروازههاي اطلاعاتي (gateways) نيز گروهي از وبسايتها هستند که همچون دروازهاي براي ورود به دنياي اينترنت، دسترسي کاربران به گستره وسيعي از وبسايتهاي ديگر را برقرار ميکنند. هدف اين منابع نيز تسهيل دسترسي به اطلاعات ميباشد. از آنجا که برخي از اين منابع همانند راهنماهاي موضوعي براي دستهبندي اطلاعات خود از ساختار سلسلهمراتبي و برخي ديگر از ساختار کل به جزء استفاده ميکنند ميتوانيد از آنها براي خاص کردن موضوع پژوهشيتان و شناسايي دامنه آن نيز بهره ببريد. اين ابزارها معمولا توسط نهادهاي تخصصي مانند کتابخانههاي دانشگاهي يا انجمنها طراحي شده و توسعه مييابند، بنابراين ابزارهاي معتبري هستند و از روشهاي منطقي براي دستهبندي موضوعها و منابع استفاده ميکنند (پريرخ و ديگران، 1389).
نمونهاي از دروازه اطلاعاتي:
کتابخانه مرکزي دانشگاه فردوسي مشهد، دروازهاي اطلاعاتي براي دسترسي به اطلاعات و منابع تخصصي حوزههاي موضوعي مختلف پديد آورده است.
تمام اطلاعات بازيابي شده داراي کيفيت يکساني نيستند. از اين رو، نياز است تا نتايج حاصل از جستجو در پايگاههاي اطلاعاتي بهويژه کتابخانه ديحيتالي را ارزيابي و دستهبندي کنيد.
بدين منظور بايد به موارد زير توجه کنيد:
فرآیند پژوهش همیشه الزاما از یک مسیر روشنی تبعیت نمیکند. ممکن است بارها جستجوی خود را انجام داده و آن را بازنگری کنید تا به یک نتیجه لازم برسید. برخی اوقات ممکن است منابع اطلاعاتی یا پاسخهایی را که به دنبالشان هستید در نخستین تلاش خود نیابید.
پیش از آنکه یک منبع بازیابی شده را به تفصیل بخوانید و زمان زیادی را صرف آن کنید بهتر است پرسشهای زیر را از خود بپرسید:
آیا این منبع اطلاعاتی دارای موضوعی است که به دنبال آن هستم؟
چنانچه پاسخ منفی است در کلیدواژههای جستجوی خود بازنگری کنید. به نتایجی که ربط بیشتری با نیاز اطلاعاتی و موضوعتان دارند توجه کنید و دقت کنید که از کدام کلیدواژههای جستجو برای بازیابی آنها استفاده کردهاید.
آیا این منابع اطلاعاتی همان منابع اطلاعاتی مدنظر شماست؟
بدین منظور بهتر است به طرز بیان، سبک، سطح اطلاعات ارائه شده و پذیرههایی که نویسنده به خواننده خود ارائه داده است توجه کنید. اگر منبع اطلاعاتی همانی نیست که به دنبالش بودید میتوانید در راهبرد جستجو و یا پایگاهی که در آن جستجو میکنید بازاندیشی کرده و آنها را تغییر دهید.
همه اطلاعات بازیابی شده دارای کیفیت یکسانی نیستند و همگی ارزش لازم را جهت استفاده ندارند. به صرف آنکه اطلاعات مدنظرتان را از یک کتابخانه دیجیتالی یافتهاید ضمانتی برای اعتبار یا درستی این اطلاعات برای استفاده در پژوهشتان نیست. در یک محیط علمی نیاز است که اطلاعات استخراج شده مورد نقد و بررسی قرار بگیرند تا پژوهش مدنظرتان دارای کیفیت لازم باشد. بدین منظور نیاز است تا مدارک بازیابی شده از نظر محتوا، کیفیت و اعتبار مورد ارزیابی قرار بگیرند تا منابع معتبر و باکیفیت در پژوهشتان مورد استفاده قرار بگیرند. برای ارزیابی یک منبع بهتر است به موارد زیر توجه کنید:
میزان اعتبار و مستند بودن
ناشر منبع اطلاعاتی کیست؟ آیا آن ناشر یک ناشر دانشگاهی و یا یک ناشر مشهور و بزرگ است؟ آیا یک سازمان دولتی آن منبع را منتشر کرده است؟ آیا خود نویسنده ناشر منبع است؟ هدف از انتشار منبع چه بوده است؟
اطلاعات ارائه شده در یک منبع از کجا آمده است؟ آیا اطلاعات موجود، معتبر و موثقند و یا مورد تردید قرار دارند؟ آیا منبع دارای سیاههای از منابع و مآخذ مورد استفاده در اثر است؟ وضعیت کیفی منابع و مآخذ ارائه شده در این اثر چگونه است؟
نویسنده این اثر کیست؟ افتخارات نویسنده این اثر شامل سوابق آموزشی، تالیفی و تجارب وی در حوزه تخصصی چگونه است؟ آیا نام نویسنده این اثر را در سایر منابع یا کتابشناسیهای دیگر دیدهاید؟
آیا اطلاعات ارائه شده در این منبع اطلاعاتی دست اول است یا دست چندم؟ آیا این منبع اطلاعاتی متکی بر یافتههای آثار پژوهشی پیشین است؟
وضعیت انتشار
منبع اطلاعاتی مورد ارزیابی در چه زمانی منتشر شده است؟ آیا در زمان ارزیابی این منبع اطلاعاتی در بازار موجود بوده و برای فروش در دسترس بود؟
هدف
هدف نویسنده از نوشتن اثر مورد ارزیابی چه بوده است؟ ارائه اطلاعات و واقعیت های موجود و یا ارائه نظر شخصی و یا انجام یک کار تبلیغاتی؟
آیا نظرهای نویسنده به صورت روشن و بیطرفانه ارائه شده است؟ آیا نویسنده در اثر خود از واژههای تحریکآمیز و جانبدارانه استفاده کرده است؟
آیا محتوای منبع بازیابی شده دارای ساختار منطقی است؟ آیا مفاهیم اصلی در آن به روشنی بیان شدهاند؟ آیا متن این منبع خوانایی بالایی دارد؟ آیا نویسنده اثر در بیان مفاهیم دچار تکرار شده است؟
پایگاههای اطلاعاتی و منابع اطلاعاتی موجود در وب اغلب حاوی برخی اطلاعاتی هستند که ممکن است توسط افراد مختلفی چون کتابداران مورد ارزیابی اولیه قرار نگرفته باشند. از این رو نیاز است تا معیارهای دقیقی جهت ارزیابی این منابع درنظر گرفته شود. باید توجه داشت که منابع موجود در وب دائمی نیستند. برخی از وبسایتهای دارای پشتیبانی خوب، مدام با اطلاعات بسیار جدیدی روزآمد میشوند اما برخی از سایتهای دیگر پس از گذر زمان به دلیل عدم پشتیبانی مناسب از صفحه اینترنت حذف میگردند. چنانچه اطلاعات بازیابی شده در اصل به یکی از منابع اینترنتی (مانند وبلاگها و یا وبسایتهای خبری و پژوهشی) تعلق داشته باشند، بهتر است که در ارزیابی آنها به موارد زیر توجه کنید:
میزان اعتبار و مستند بودن
معمولا تعیین اعتبار و میزان مستند بودن اطلاعات موجود در وب با توجه به دشواری تعیین نویسنده و تهیهکننده آنها سخت است.
در این زمینه بهتر است پرسشهای زیر را از خود بپرسید:
آیا نویسنده متن مستخرج از وب مشخص است؟ در صورت مشخص بودن، آیا اعتبار و صلاحیتهای وی قابل تایید است؟
آیا وبسایت مدنظر دارای یک تهیهکننده و پشتیان مالی است؟ اگر چنین است آیا وی مشهور است؟ آیا وبسایت مدنظر اطلاعات لازم را در مورد تهیه کننده یا پشتیبان مالی ارائه میکند؟
آیا اطلاعات تماس نویسنده مانند ایمیل، آدرس پستی و شماره تلفن ارائه شده است؟ آیا آدرس اینترنتی این صفحه دارای پسوندهای معتبری مانند edu، gov و ir است؟
هدف
شناخت هدف از ایجاد یک وب سایت دارای اهمیت زیادی است. شما میتوانید ماموریت یا هدف از ایجاد این وبسایت را در گرینههایی چون "درباره ما" پیدا کنید. این اطلاعات میتواند به شما کمک کند تا از میزان شفافیت اطلاعات ارائه شده در این وب سایت اطمینان حاصل کنید.
*******************
بدین منظور می توانید پرسشهای زیر را بپرسید:
انگیزه یا هدف اصلی از راهاندازی این وب سایت چیست؟ برای مثال، اهداف آموزشی، اقتصادی، سرگرمی و یا تبلیغاتی؟
آیا اطلاعات ارائه شده دارای سوگیری و جانبدارانه است و یا دیدگاههای مختلف را در مورد موضوع مورد بررسی ارائه میدهد؟
آیا هدف ایجاد صفحه به طور کامل و روشن قابل شناسایی است؟
آیا در صفحه وبسایت، تبلیغات پشتیبان مالی دیده میشود؟ اگر چنین است آیا این تبلیغات بر روی محتوا هم تاثیر گذاشته است؟ آیا اطلاعات وبسایت به فروش میرسد؟ بطور کلی آیا تبلیغات بر سوگیری اطلاعات تاثیر گذاشته است؟
شهرت و وضعیت انتشار
اطلاعات موجود در سایتهای اینترنتی در صورتی که غیر روزآمد باشند به صورت محسوسی کارآمدیشان کاهش پیدا خواهد کرد. چنانچه در محتوای این وبسایتها از لینک یا اطلاعات سایر وبسایتها استفاده شده، در صورت تغییر اطلاعات این پیوندها می بایست مورد بازنگری قرار گیرند.
*******************
بدین منظور پاسخ به پرسشهای زیر میتواند مفید باشد:
آیا زمان ارائه اطلاعات در وبسایت و یا زمان اصلاح و روزآمدی آن مشخص شده است؟
آیا پیوندها و لینک های ارائه شده روزآمد میباشند؟
دامنه/پوشش
منابع وبی اغلب در بافتهای متفاوتری از منابع چاپی منتشر میشوند و این مساله، کار ارزیابی دامنه پوشش آنها را دشوارتر میکند.
*******************
بدین منظور پاسخ به پرسشهای زیر می تواند سودمند باشد:
این منابع چند موضوع را تحت پوشش قرار میدهند؟ عمق پرداختن به این موضوعات تا چه حد است؟ آیا این منابع، اطلاعات سودمندی که در جای دیگر ارائه نمیشوند را ارائه میدهند؟
منابع علمی اغلب توسط متخصصان و اساتید برجسته حوزه های موضوعی تخصصی نوشته میشوند و حاوی اطلاعات روزآمد و قابل اعتمادی هستند. این منابع، اطلاعات قابل اعتماد و مستدلی برای پژوهشهایتان فراهم میکنند. همچنین، اغلب کتابها و مقالاتی که به منظور انتشار، توسط داوران متخصص داوری و ارزیابی شدهاند چندین بار اصلاح و مورد تجدیدنظر قرار گرفته و ایرادهای آنها برطرف شده است و از این رو، از اعتبار علمی بالایی برخوردار هستند
از این رو، توصیه میشود تا نخست به منابع علمی مورد اعتماد جهت دریافت اطلاعات موردنیاز خود در حوزههای علمی مراجعه کنید. این منابع عبارتند از:
نشریات دارای درجه علمی- پژوهشی،
نشریات دارای درجه علمی-ترویجی،
پایاننامههای دفاع شده،
کتابهای علمی داوری شده جهت چاپ،
طرحهای پژوهشی،
مجموعه مقالههای همایشها و سمینارها
استناد، يکي از عناصر شاخص در نگارش علمي است و نقش بارزي در توليد و نشر اطلاعات دارد. اثري در جامعه علمي با اقبال روبهرو ميشود که اصول استناددهي در آن رعايت شده باشد، تا با احراز اطمينان از درستي آنها، اعتبار نوشته علمي تضمين گردد و بتوان به نتايج حاصل از آن اعتماد کرد (حقيقي، 1381).[1]
جستجو، گردآوري و سازماندهي منابع اطلاعاتي و پژوهشي از يک سو و استناددهي به منابع مورد استفاده از سوي ديگر، همواره يکي از مسائل مهم و ضروري پيش روي پژوهشگران بوده است. بر اين اساس، نياز به ابزاري که بتواند پژوهشگر را در زمينههاي فوق ياري رساند، منجر به توليد «نرمافزارهاي مديريت مراجع و استناددهي»[2] نظير اندنوت[3] و زوترو[4] شد.
فقدان نرمافزاري در زمينه مديريت استناددهي و ارجاعات براي پژوهشگران فارسيزبان، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي نور را بر آن داشت که اقدام به توليد نرمافزار فارسي مديريت استناددهي با نام پژوهيار نمايد. پژوهيار، اولين نرمافزار رايگان فارسيزبان است که پژوهشگران را در امر مديريت استناددهي و ارجاعات علمي ياري ميکند. متخصصان حوزههاي مختلف علوم ميتوانند با کمک اين نرمافزار به سه زبان: فارسي، عربي و انگليسي منابع علمي مورد نياز خود را جستجو، ذخيره، سازماندهي و با بهرهگيري از شيوهنامههاي استناددهي موجود در آن، به آن منابع استناد کنند. اين نرمافزار که بر پايه نرمافزار زوترو طراحي شده است، به کاربران کمک ميکند تا گردآوري، سازماندهي و تجزيه و تحليل منابع علمي خود را به سهولت به انجام رسانند و سپس با تکيه بر آن بتوانند به شكل مناسبي و بر اساس شيوهنامۀ استناددهي مورد نظر خود، به مستندسازي حاصل پژوهش خود در قالب کتاب، پاياننامه و مقاله اقدام کنند. پژوهيار داراي قابليتهاي بسياري از جمله ذخيره و طبقهبندي اطلاعات، يادداشتگذاري، برچسبگذاري، جستجوي اطلاعات ذخيره شده و... است. همچنين اين برنامه پيوند محکمي با منابع آنلاين دارد؛ به گونهاي که پژوهشگر در هنگام جستجو و بازيابي اطلاعات کتب، مقالات، صفحات وب، تصاوير و انواع مختلف منابع ديداري و شنيداري، به طور خودکار ميتواند اطلاعات کتابشناسي و چکيدههاي علمي مورد نياز خود را در اين نرمافزار ذخيره کند و سپس براي استناددهي از اين منابع اقدام نمايد (منبع) .
براي آشنايي بيشتر با نحوه نصب و کاربردهاي نرمافزار رايگان پژوهيار به وبسايت اين نرمافزار و راهنما و فيلمهاي آموزشي آن در اين وبسايت مراجعه کنيد.
هر فردي براي کسب موفقيت در دسترسي به اطلاعات مورد نياز خود به هنگام جستجو در پايگاههاي اطلاعاتي بهويژه کتابخانههاي ديجيتالي ميبايست دانش و مهارتهاي لازم را (که با عنوان سواد اطلاعاتي ناميده ميشود) کسب کند. کتابخانۀ ديجيتالي تداعيکننده مفهوم کتابخانه سنتي در فضاي ديجيتالي است و ارائهکننده محتواي اطلاعاتي در قالبهاي مختلف از جمله متن، تصوير، صوت، فيلم و برنامه نرمافزاري ميباشد.
کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي نيز يکي از کتابخانههاي ديجيتالي معتبر ايراني است که تلاش دارد با توجه به مجموعه منابع اطلاعاي غني خود، بهترين خدمات اطلاعاتي را به کاربرانش ارائه دهد.
اين دستنامه راهنما به منظور کمک به شما کاربران اين کتابخانه ديجيتالي به منظور کسب دانش و مهارتهاي لازم جهت دسترسي به اطلاعات مورد نياز خود در اين پايگاه اطلاعاتي طراحي شده است. در طراحي اين دستنامه، از الگوهاي معتبر خارجي از جمله دستنامه راهنماي پژوهش کتابخانه دانشگاه سانتاکروز کاليفرنيا، راهنماي پژوهش کتابخانه دانشگاه کورنل، راهنماي پژوهش کتابخانه دانشگاه بريتيش کلمبيا و ساير دستنامهها و منابع پژوهشي مشابه استفاده شده است. اميدواريم که با ارائه بازخوردهاي خود، ما را در ويرايش اين دستنامه و ارتقاي سطح آن ياري کنيد.
محتوی ارائه شده در این راهنما توسط آقای محمد زره ساز و بر اساس پایان نامه دکتری ایشان تهیه و تدوین شده است.
این صفحه نیازمند فعالسازی adobe flash بر روی مرورگر شما میباشد لطفاْ پس از فعالسازی روی لینک زیر کلیک نمایید اینجا
جهت دانلود کل فايل راهنماي پژوهش و جستجوی کتابخانه ديجيتالي آستان قدس رضوي روي فرمت مورد نظر خود کليک کنيد.